Clarissa Pinkola Estes – ‘De Ontembare vrouw’
Clarissa Pinkola Estes Ph.D., is psycholoog, Jungiaans therapeut en theoreticus, dichteres,’ cantadora’ (verhalenvertelster in de Latijns-Amerikaanse traditie) en voormalig directeur van het C.G. Jung Center for Education and Research in de U.S.A. Ze heeft diverse prijzen en onderscheidingen ontvangen voor haar werk.
Haar bekendste en voornaamste werk is de studie ‘De ontembare vrouw, als archetype in mythen en verhalen’ (1992). Estes heeft twintig jaar aan deze studie gewerkt. Andere publicaties zijn o.a. ‘De gastvrije aarde’ en ‘De wolfsvrouw vertelt’.Dit artikel behandelt de studie ‘De ontembare vrouw’, het voornaamste werk van Estes.
___________________
‘De ontembare vrouw, als archetype in mythen en verhalen’ is een studie naar de psychologie van vrouwen, uitgevoerd aan de hand van sprookjes en traditionele volksverhalen uit diverse culturele tradities. De studie is daarnaast ook gebaseerd op de eigen ervaring van Estes als therapeut en verhalenvertelster.
Het onderzoek is uitgevoerd vanuit een Jungiaans begrippenkader. (Voor een korte, toelichtende schets van dit Jungiaanse begrippenkader verwijs ik naar de webpagina ‘ toelichting op de theorie’ op de website van Psychologisch Centrum aan het IJ.)
Psychologisch Centrum aan het IJ – Estes – Pablo Picasso
‘De ontembare vrouw’ is een interessant, opmerkelijk boek dat op een toegankelijke manier en met veel inlevingsvermogen geschreven is. Het is echter geen eenvoudig boek en het ontwikkelen van inzicht in de beschreven kwesties vereist wel de nodige studie van de lezer.
De studie kan mede gebruikt worden als therapeutisch handboek, hoewel het niet in de eerste plaats met die bedoeling geschreven is. Het werk bevat echter wel een aantal praktische technieken en beschrijvingen van therapeutische hulpmiddelen.
De oorspronkelijke titel van dit boek is ‘Women who run with wolves; myths and stories of the wild woman archetype’. De Nederlandse titel legt wat meer de nadruk op het archetypische beeld dat aangeduid wordt als ‘de ontembare vrouw’.
De ontembare vrouw is dus geen concreet levend mens en kan dat ook niet zijn. Het gaat om een dichterlijke benaming voor een bepaalde innerlijke figuur, een archetypische gestalte, die volgens Estes in de psyche van vrouwen bestaat.
Estes is van mening dat de psychologie nog altijd te weinig kennis en inzicht heeft in de specifieke psychologie van vrouwen, mede in relatie tot maatschappelijk en cultureel bepaalde levensomstandigheden. Zij meent dat er op een aantal punten vertekende beelden bestaan die deels voortgekomen zijn uit een gebrek aan kennis op dit terrein.
De studie is bedoeld om een bijdrage te leveren aan de verdere ontwikkeling van de kennis op dit terrein.
Het boek gaat over het archetype van natuurlijke, oorspronkelijke vrouwelijkheid en de manieren waarop dit verbeeld is in sprookjes en verhalen en de manieren waarop dit tot uiting kan komen in het leven van concreet bestaande vrouwen. De focus ligt op de manieren waarop hedendaagse vrouwen in westerse culturen met hun oorspronkelijke natuur en hun innerlijk leven omgaan in de diverse levensomstandigheden waarin zij zich kunnen bevinden.
Estes beschrijft diverse positieve, constructieve manieren om met deze oorspronkelijke aard om te gaan en ook diverse destructieve manieren en problemen die kunnen ontstaan op dit punt. Elk specifiek thema wordt geanalyseerd aan de hand van een verhaal dat Estes voor dit doel uitgekozen en herverteld heeft.
De voornaamste stelling in ‘De ontembare vrouw’ is dat veel vrouwen sterk vervreemd zijn van hun oorspronkelijke natuur. Dat is uiteraard een heel bekende gedachte, die een breed erkende geldigheid heeft voor vele mensen in de moderne cultuur.
Estes richt zich hierbij echter specifiek op de verschillende vormen van vervreemding, de diverse mogelijke praktische complicaties en de mogelijke vormen van herstel die naar haar mening toepasselijk zijn voor vrouwen in de huidige tijd.
Psychologisch Centrum aan het IJ – Estes – Chalchiuhtlicue
‘De ontembare vrouw’ is een dichterlijke naam voor een archetype, namelijk voor de vrouwelijke uitdrukkingsvorm van het Zelf (in de definitie van Jung) en een kernfiguur die elementen van wijsheid, vitaliteit en natuurlijke vrouwelijkheid bevat en die zich in praktijk in verschillende varianten kan uitdrukken.
Als vrouwen hun band met de ontembare vrouw herstellen dan kunnen zij op een meer creatieve manier in verbinding met hun ware zelf leven en zijn ze in mindere mate de speelbal van externe omstandigheden of persoonlijke complexen, die hun ontwikkeling en ontplooiing remmen of verhinderen, meent Estes.
Herstel van de band met dit archetype bevordert de individuatie, de zelfwording (in de definitie van Jung), zodat de vrouw kan worden wie zij in diepere zin is.
Dit herstel leidt tot een betere verbinding met het creatieve (scheppende in plaats van herhalende) leven; met de natuurlijke cycli van ontstaan en verval, van leven en dood; meer inzicht in bepaalde destructieve of niet-functionele manieren om met de eigen wensen, emoties of vitale energie om te gaan en meer inzicht in bepaalde destructieve culturele of maatschappelijke patronen, die men wellicht via de opvoeding of via andere vormen van levenservaring heeft verworven.
Met behulp hiervan kan een hernieuwde ontwikkeling van zinvolle, constructieve manieren om het eigen leven vorm te geven plaatsvinden.
Het boek bevat 16 hoofdstukken rond bepaalde specifieke thema’s op dit gebied. De meeste hoofdstukken beginnen met een sprookje of een traditioneel volksverhaal dat door Estes herverteld is en dat verderop geanalyseerd wordt. In enkele hoofdstukken komen meerdere sprookjes aan bod.
Psychologisch Centrum aan het IJ – Estes – Tarotkaart de Maan: het inwijdingspad
Estes geeft enkele karakteristieke fenomenen in het leven van vrouwen ook bepaalde symbolische namen, zodat ze als een soort figuren in de verbeelding of als verhaalfiguren met menselijke kenmerken gepresenteerd worden.
Dit is typerend voor de Jungiaanse benaderingswijze. Doel hiervan is om niet alleen de intellectuele kant, maar ook de gevoelskant van de situatie via de symbolische figuur in beeld te brengen. Dat maakt het gemakkelijker om de situatie als geheel te overzien, zodat het beter mogelijk wordt om waar nodig veranderingen aan te brengen in de situatie.
Er zijn enkele karakteristieke figuren die in een aantal hoofdstukken van dit boek terugkeren.
Hoofdrolspeelster in dit psychische landschap is de ontembare vrouw zelf, die in de verhalen onder een aantal verschillende namen naar voren komt, maar die steeds min of meer vergelijkbare karakteristieken heeft. Estes beschrijft haar bijvoorbeeld ook regelmatig als ‘wolfsvrouw’: een figuur die een aantal eigenschappen deelt met wolven en die in de loop van de geschiedenis ook op een aantal vergelijkbare punten door stigma’s en negatieve vooroordelen getroffen is.
Deze figuur komt bijvoorbeeld naar voren in sprookjes als ‘Vasalisa’ (de Russische variant van Assepoester) en ‘La Loba’ (een traditioneel Latijns-Amerikaans sprookje).
Een andere regelmatig terugkerende figuur in dit psychisch landschap is de roofvijand: de destructieve kracht in de vrouw en in de buitenwereld die de creativiteit en zelfstandigheid van vrouwen probeert te verwoesten en die op een aantal in dit boek beschreven manieren te werk gaat hierbij. Zo zijn er bijvoorbeeld hoofdstukken rond de sprookjes ‘Blauwbaard’ en ‘De Rode Schoentjes’, waarin deze archetypische figuur in diverse verschijningsvormen opgevoerd wordt.
Psychologisch Centrum aan het IJ – Estes – hand en schaduw
Verder zijn er diverse inwijdingsfiguren die opgevoerd worden in de verhalen en de analyses. Dit zijn bijvoorbeeld figuren die een vrouw in contact brengen met haar eigen schaduw (ook een Jungiaans begrip: dit gaat over het niet-erkende deel van de persoonlijkheid). Volgens Estes bevat de schaduw met name bij vrouwen vaak de meer creatieve en oorspronkelijke, maar vaak wat minder nette kanten van de vrouw.
Ook zijn er inwijdingsfiguren die de vrouw in contact brengen met haar animus (ook een Jungiaans begrip, dat verwijst naar de minder ontwikkelde mannelijke eigenschappen die deel uitmaken van de psyche van een vrouw). Volgens Estes gaat het dan in praktijk vooral om de meer agressieve, strijdlustige kant van de vrouw, die door de symbolische figuur van de animus vertegenwoordigt wordt.
Inwijdingsfiguren (als transformatiesymbolen) zijn noodzakelijke figuren die de verbinding met bepaalde ‘verloren’ aspecten van de psyche kunnen herstellen en kunnen helpen ontwikkelen.
In sommige verhalen die Estes vertelt zijn dit bijvoorbeeld sprekende dieren; soms zijn het ook bepaalde wijze mensen of juist dwazen. De vorm kan weer per sprookje verschillen, maar de karakteristieken van dergelijke figuren zijn steeds min of meer vergelijkbaar.
Voorbeelden daarvan zijn ‘de voorbijgaande vreemdeling’ in het sprookje ‘Het Lelijke Eendje’ of de maansikkelbeer in het Japanse sprookje met dezelfde titel.
Psychologisch Centrum aan het IJ – Estes – prehistorisch beeldje van beer
‘De ontembare vrouw’ brengt de diverse ontwikkelingsprocessen in de levens van hedendaagse vrouwen in de westerse culturen in hun constructieve en in hun ontspoorde vormen in kaart; ook geeft het meer inzicht in bepaalde gangbare blokkades en obstakels.
Hier en daar maakt Estes in dit boek opmerkingen over het individuatieproces van mannen in de huidige cultuur. Dit is naar haar mening op een aantal punten vergelijkbaar met dat van vrouwen en op een aantal andere punten verschillend. Dit beschouwt ze echter als een onderwerp dat dan een aparte studie zou verdienen die buiten de kaders van het huidige boek gaat.
Psychologisch Centrum aan het IJ – Estes – moderne sprekende beer
Het boek is plezierig leesbaar en inspirerend. Met behulp van oude, vaak vrij bekende en soms ook onbekende verhalen werpt het een nieuw licht op de levens van hedendaagse vrouwen. Dit gebeurt in de onderhoudende sfeer en de stijl van traditionele genezer-vertellers.
Het is op zich al interessant om wat meer te vernemen over enkele betrekkelijk onbekende traditionele verhalen uit andere culturele tradities. Er zijn bijvoorbeeld overgeleverde verhalen van Inuit, Hongaren en volkeren uit centraal Afrika opgenomen in dit boek, evenals enige mythen uit de Oudheid.
Het gebruik van dergelijke verhalen heeft onder andere het voordeel dat het soms mogelijk wordt om moeilijke of extreme onderwerpen ter sprake te brengen.
Ook de mooiste en meest positieve onderwerpen kunnen op deze manieren goed aangesneden worden. Dit gebeurt met behoud van een realistisch aspect, waarin het mogelijk is om zowel de meer gangbare vormen van ontkenning en bagatellisering of juist van sensatiezucht, als de emotionele valkuilen van cynisme of juist van een al te rooskleurige visie te vermijden. Er ontstaat een zinvol perspectief met aanzienlijke reikwijdte en diepte.
De studie biedt een waardevolle en opmerkelijke bijdrage aan het onderzoek op het beschreven terrein.
Meer informatie over de wijze waarop deze mythologische thema’s in de psychologische praktijk toegepast worden kun je vinden op de webpagina’s de praktijk en achtergronden van de praktijk van Psychologisch Centrum aan het IJ.