Jean Shinoda Bolen – Godinnen in elke vrouw, goden in elke man
Jean Shinoda Bolen M.D. (1941) is psychiater, Jungiaans therapeut en hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit van Californie.

De voornaamste publicaties van Jean Shinoda Bolen zijn ‘Godinnen in elke vrouw’, ‘Goden in elke man’ en ‘The Tao of Psychology’. De twee eerstgenoemde boeken zijn gebaseerd op haar studie van de mythologie uit de klassieke oudheid en op haar eigen beroepsmatige en persoonlijke therapeutische ervaring.

Het onderstaande artikel behandelt de twee eerstgenoemde studies: ‘Godinnen in elke vrouw’ (1984) en ‘Goden in elke man’ (1989).

__________________________

Jean Shinoda Bolen vat de goden en godinnen uit de klassieke oudheid in haar bovengenoemde boeken op als archetypische figuren en als weergaven van bepaalde persoonlijkheidstypen en bepaalde menselijke bestaanswijzen. Ze benut de overgeleverde beschrijvingen van godheden uit de oudheid voor het in kaart brengen van diverse persoonlijkheidstypen en levenshoudingen, die men ook in de huidige tijd kan aantreffen. De 16 godheden die Bolen in deze twee studies behandelt zijn allemaal redelijk bekend voor lezers die enigszins op de hoogte zijn van de antieke mythologie.

Bolen ontwikkelt haar denkbeelden vanuit een Jungiaans begrippenkader (een korte schets van dit begrippenkader is te vinden op de webpagina ‘ achtergronden van de theorie’ van Psychologisch Centrum aan het IJ).

Bolen benadert haar onderwerp met veel respect en inlevingsvermogen en in een compacte, heldere stijl. De boeken zijn op een toegankelijke manier geschreven en de behandelde onderwerpen zijn niet bijzonder moeilijk te begrijpen voor een redelijk ontwikkelde lezer, alhoewel deze literatuur wel enige nadere studie van de lezer vereist.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – mythen uit de oudheid

De beschreven archetypische beelden moeten niet verward worden met concreet levende personen. Het gaat om figuren uit het innerlijk landschap die gekenmerkt worden door een bepaalde essentiele eigenschap of motief, of een kenmerkend cluster van eigenschappen en motieven.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Bolen - Atstscho

Dergelijke figuren kan men onder allerlei verschillende benamingen, maar steeds met verwante eigenschappen en gedragspatronen, terugvinden in allerlei verhalen en in diverse culturen en tijdperken. Een gewoon mens kan bovendien onmogelijk als een archetype leven; wel kan men de werking van de archetypes in bepaalde situaties in zichzelf herkennen.

Bolen vat de goden en godinnen uit de Oudheid op als weergaven van dergelijke archetypen. Zij meent wel dat sommige mensen zo sterk bepaald zijn door een enkel motief, dat zij in hun leven als het ware in de voetsporen van een dergelijke figuur treden.
Andere mensen kunnen wellicht enkele verschillende beschreven goden of godinnen in zichzelf herkennen. Weer andere mensen hebben wellicht helemaal geen speciaal ‘leitmotiv’ in hun leven. Dat laatste wordt vooral opgevat als een aanwijzing dat de persoonlijkheid nog weinig gedifferentieerd is of dat er wellicht onvoldoende zelfkennis is om enige specifieke eigenschap in zichzelf te kunnen ontdekken.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Athene

Bolen brengt een aantal verhalen uit de oudheid opnieuw naar voren in deze twee studies. Ze richt zich vooral op de beschrijving en analyse van de verschillende antieke godheden, opgevat als persoonlijkheidstypes die men ook in de huidige tijd nog tegen kan komen. Hierbij put ze ook ruimschoots uit haar praktijkervaring.

 

Psychologisch Centrum aan het IJ - Bolen - Aboath

De beschrijvingen kunnen behulpzaam zijn bij het ontwikkelen van begrip voor zichzelf en anderen: ze verduidelijken samenhangende patronen, levensstijlen of gedragspatronen die in praktijk nog altijd goed herkenbaar zijn in de levens van mensen.
Bolen analyseert onder andere specifieke kwaliteiten, knelpunten of problemen die verbonden zijn met de beschreven figuren. Ook geeft ze nader inzicht in specifieke omgangsvormen en relatiepatronen van de beschreven godheden en van de mensen die in hun leven in de voetsporen daarvan treden.

Toename van inzicht in deze patronen maakt het mogelijk om het individuatieproces (in de definitie van Jung), het proces van worden wie men in wezen is weer op gang te brengen, als dit gestagneerd is. Ook wordt het beter mogelijk om bepaalde obstakels en valkuilen, die tot een geblokkeerd of ontspoord ontwikkelingsproces kunnen leiden te herkennen en te hanteren.

De eerste publicatie, ‘Godinnen in elke vrouw’ bevat een beschrijving en een analyse van zeven antieke godinnen. Bolen brengt de zeven geselecteerde godinnen onder in drie categorieen, die elk als een apart cluster behandeld worden.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Artemis

De eerste groep van drie godinnen vat ze op als de maagdelijke godinnen. Dit zijn Athene, godin van wijsheid, bepaalde ambachten en geregelde strijd; Artemis, godin van de natuur, de jacht en de maan; en Hestia, godin van het haardvuur, het huiselijk leven en het meer introvert gerichte leven.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Bolen - Aboare

Bolen noemt deze drie godinnen maagdelijk (‘virgin’) in de betekenis van oorspronkelijkheid; deze godinnen staan ook enigszins buiten het gewone dagelijkse gewoel en zij kunnen niet gemakkelijk aangetast worden door allerlei alledaagse verwikkelingen. Dit brengt ook een zekere eenzijdigheid met zich mee: deze drie godinnen hebben elk op hun eigen manier een vrij absoluut karakter. Het is jammer dat er eigenlijk geen echt goede vertaling voor dit begrip bestaat; een vertaling die de hele lading van het begrip kan dekken. We moeten het dus met een iets uitgebreidere toelichting op het begrip doen.

In de menselijke sfeer brengen deze drie archetypen specifieke kwaliteiten naar voren in personen. Als het archetypische beeld van Athena sterk is dan leidt dat tot een intellectuele, logische, vrij geharnaste benadering van het leven, met als beste mogelijkheid de kans om wijsheid te ontwikkelen, volgens Bolen. Als dit archetype als enige actief is, dan blijft er toch wel een vrij droge, harde benadering van het leven bestaan. Andere figuren zijn dan nodig (en bij sommige mensen ook daadwerkelijk aanwezig) om dit te nuanceren.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Artemis 2

Als het archetypische beeld van Artemis de overhand heeft in het leven van mensen dan geeft dat een zeer vrijheidslievende mentaliteit, vaak met een positieve houding ten opzichte van vrouwen (net als de godin) en een respect voor de natuur. Dergelijke mensen kunnen ook, net als de godin, een wrede en onvoorspelbare kant hebben, als het hen bijvoorbeeld ontbreekt aan zelfbeheersing.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Jean Shinoda Bolen - Aboart

Als Hestia de meest invloedrijke godin is dan bevordert dat de introversie, de neiging tot en de kwaliteit van introspectie en een huiselijke mentaliteit, volgens Bolen. Hoewel dit op zich een positieve kwaliteit is kan het ook resulteren in een een te grote verlegenheid en teruggetrokkenheid.
De hieruit voortkomende levensstijlen worden in hun diverse consequenties door Bolen geanalyseerd. Er zijn uiteraard ook allerlei mengvormen mogelijk.

De tweede groep van drie godinnen noemt Bolen de kwetsbare godinnen. Het zijn Hera, echtgenote van Zeus, godin van het huwelijk en maakster van de Melkweg; Demeter, godin van de landbouw en met name van het graan, moeder van Persephone; en Persephone, dochter van Demeter en koningin van het Dodenrijk.

Bolen vat deze drie godinnen op als ‘kwetsbaar’, omdat zij alle drie vrij sterk relatiegericht zijn en in de loop van de tijd nogal wat te stellen hebben gehad van andere goden of halfgoden. Zij hebben alle drie mede als gevolg van hun relatiegerichtheid en verbondenheid met anderen diverse soorten problemen meegemaakt en zij zijn van tijd tot tijd ook vrij machteloos geweest om iets aan de situatie te verbeteren.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Demeter

Dat is duidelijk niet het geval bij de eerstgenoemde groep van drie godinnen: deze zijn niet zo relatiegericht en de overlevering vertelt ook niets van enige noemenswaardig leed dat hen ooit is aangedaan. Zij waren volgens de traditionele overlevering werkelijk onaantastbaar.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Jean Shinoda Bolen - Abodem

In de menselijke sfeer brengen deze drie godinnen ook elk hun eigen karakteristieken, kwaliteiten en zwakheden met zich mee.
Als het archetype van Hera toonaangevend is dan is iemand sterk gericht op partnerrelaties. Zo’n persoon kan erg trouw en op een positieve manier ondersteunend en stimulerend zijn, maar kan ook, in de voetsporen van de godin, nogal jaloers en bezitterig worden.Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Hera

De godin Demeter geldt meer als de archetypische moederfiguur. Een persoon waarin dit archetype op de voorgrond treedt kan aan de positieve kant een goede bijdrage leveren aan groei en ontwikkeling van nieuw leven. Aan de negatieve kant kan dit archetype ook verstikkend of zelfs dodelijk worden, bijvoorbeeld als er veel angst voor verlies is.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Aboher

Het archetype van Persephone leidt ook tot een vrij introverte mentaliteit, net als dat van Hestia, maar in dit geval is het karakter ervan zwaarder wegens de verbinding van de godin met het Dodenrijk. In het beste geval kan er een groot begrip voor de cyclus van leven, dood en nieuw leven uit voortkomen.

De zevende godin die Bolen in deze studie behandelt staat naar haar mening op zichzelf als een soort aparte categorie. Dit is de godin Afrodite, godin van liefde, erotiek en schoonheid. Bolen noemt haar ook wel ‘de alchemistische godin’.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Afrodite

Reden voor deze aparte bespreking van Afrodite is volgens Bolen dat deze godin zowel sterk relatiegericht als volstrekt vrij was in haar doen en laten. Bovendien voert de mythologie Afrodite op als een godin die telkens weer de hand had in allerlei veranderingsprocessen in de levens van goden en mensen. Als er ergens iets nieuws gebeurde of iets veranderde dan was de kans groot dat Afrodite er op enige manier achter zat of dat zij er op zijn minst mee te maken had.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Afrodite

In de menselijke sfeer levert dit archetype een persoon op die zowel gericht is op relaties als op vrijheid en die bovendien de eigenschap van creativiteit heeft. Afrodite veroorzaakt in principe een sfeer van liefde en aantrekkingskracht. Mensen die sterk volgens dit archetype leven kunnen wel grillig zijn en ze kunnen ook regelmatig hun neus stoten in het maatschappelijk leven.
Bolen vertelt er wel bij Afrodite in de oudheid dan wel een onaantastbare godin was, maar dat men in de huidige tijd vaak een veel negatiever beeld van haar gevormd heeft en hier kunnen met name vrouwen die in haar voetsporen treden last van krijgen.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Venus van Milo

Bolen noemt nog een achtste godin, maar die verschijnt pas in de tweede studie ‘Goden in elke man’. Dit is de godin Metis, de oorspronkelijke echtgenote van Zeus en ook de oorspronkelijke godin van de wijsheid.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Aboven
Enkele jaren na de publicatie van het eerste deel van de studie volgde het boek ‘Goden in elke man’. Hierin behandelt Bolen een selectie van acht antieke goden. Deze goden deelt Bolen in twee categorieen in: die van de vadergoden en die van de zonen.

De eerste groep geselecteerde goden bestaat uit Zeus, oppergod en god van de heilige berg Olympus; Poseidon, god van de zee; en Hades, god van het Dodenrijk.
Opvallend aan deze drie goden is dat zij alle drie een duidelijk ruimtelijk territorium hebben. Dat is gewoonlijk niet het geval bij de godinnen en evenmin bij de groep goden die Bolen als de zoons aanduidt.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Poseidon

De vadergoden zijn volgens Bolen dan ook typische vertegenwoordigers van een patriarchale cultuur: het zijn alle drie, elk op hun eigen manier, machtsfiguren. Voor Hades geldt dat misschien nog het minst van deze drie, omdat hij ook bekend stond als de onzichtbare god. Niemand wilde hem kennen. Desondanks was het dodenrijk toch een onmiskenbaar rijk en iedereen kwam daar vroeger of later wel in terecht.

In de menselijke sfeer leidt het archetype van Zeus, als dit toonaangevend is in het leven van een mens, vooral tot de behoefte aan het maken van carriere, aan status en een belangrijke maatschappelijke positie.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Bolen - Abopos

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Zeus

Zo iemand hoeft als persoon niet dominant te zijn, evenmin als de god zelf, maar wel staat alles in dienst van het streven naar verbetering van positie. Dit type is gewoonlijk wel vrij genereus; het is geen rancuneus type.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Abozeu

Het nadeel hiervan is volgens Bolen vooral dat priveleven en gevoelsleven hier gewoonlijk nogal onder te lijden hebben. In de voetsporen van de godheid halen dergelijke mensen allerlei stommiteiten uit op dat gebied zonder zelfs maar te beseffen wat er in feite ontbreekt in hun leven.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Zeus

Het archetype van Poseidon brengt, als het toonaangevend is, vooral een even emotionele als onverbiddelijke houding te voorschijn, gewoonlijk in combinatie met een sterke gehechtheid aan de mensen die een dergelijke persoon omringen. Mensen van dit type kunnen volgens Bolen soms even onvoorspelbaar als de zee zijn.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Aboze

Als Hades de meest bepalende godheid is dan ontstaat vooral een introvert beeld. Er kan sprake zijn van veel diepgang, maar ook van gebrekkig vermogen om te uiten wat er in het innerlijk omgaat.

De tweede groep goden die Bolen uitgekozen heeft voor nadere analyse en beschouwing bestaat uit de groep van de Olympische zoons. Dit zijn de goden Apollo, Hermes, Ares, Hephaistos en Dionysos.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Apollo

Deze vijf goden zijn allemaal zonen van Zeus, maar ze hebben wel verschillende moeders: godinnen, halfgodinnen of sterfelijke vrouwen.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Aboapo

Bolen vat Apollo vooral op als god van wetten en orde en ze beschrijft deze god als een uitgesproken rationele figuur, die echter geneigd is tot arrogantie en kilheid. Het is duidelijk dat ze Apollo niet zo sympathiek vindt. Dit beeld van deze oude godheid is naar mijn mening opmerkelijk eenzijdig.

Hermes is de god van reizigers en van communicatie, ook de god die verbindingen tot stand brengt tussen verschillende personen en tussen de verschillende werelden. Hermes heeft een inspirerende kant, maar ook een onbetrouwbare kant.
Ares is de god van oorlog, vooral van de woeste strijd, ingegeven door emotionele overwegingen – dit in tegenstelling tot de godin Athena, die godin van geregelde strijd was. Bolen beschrijft Ares als onbeheerst, gewelddadig zelfs, maar ook als trouw in zijn betere momenten.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Ares

Hephaistos was de goddelijke smid; de kreupele echtgenoot van Afrodite en ook de genezer, die de gebreken die ontstaan waren door toedoen van de natuur en door toedoen van destructief menselijk handelen kon herstellen.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Aboare
Het was een teruggetrokken figuur die om begrijpelijke redenen niet erg gelukkig was met zijn huwelijk – hoe zinvol dit huwelijk mythologisch gezien ook lijkt te zijn.

Dionysus was de god van de wijn en de extase, een extreme godheid die de roes, de razernij, maar ook de verlichting kon oproepen. De mythologische Dionysos was een moederloze god.
Dit was misschien wel de moeilijkste en de meest complexe god uit het pantheon, met name omdat zijn uitwerking op mensen zo verschillend kon zijn van geval tot geval.

In de menselijke sfeer brengt Apollo als belangrijkste archetype een rationeel, ordelijk soort mens voort, die echter vervreemd is van het werkelijke leven. Het kan gemakkelijk een narcist worden, die, overladen met eigendunk, meent alles beter te weten en die ondertussen geen respect voor het leven meer kan opbrengen.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Hermes

Als het archetype van Hermes toonaangevend is dan ontstaat een beweeglijk, dynamisch, flexibel soort mens, een goede communicator die vele contacten onderhoudt, maar die ook wel tot enige oppervlakkigheid geneigd is.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Bolen - Aboherm

Als het Hermes-type zich in zijn beste vorm ontvouwt dan is zo iemand een gids voor de zielen, die mensen helpt met het verkennen van nieuw en onbekend terrein.

Mensen die vooral in de voetsporen van Ares treden zijn opvallend emotioneel en onbeheerst, maar aan de positieve kant hebben zij een vermogen tot emotionele integriteit en loyaliteit. Dit volgens het model van de godheid, die er om bekend stond dat hij vooral oorlogen begon om zijn (vele) kinderen te beschermen. Iemand die onder invloed van dit archetype staat is echter gewoonlijk te extreem en heeft een neiging om te ver door te draven en om daarbij zijn verstand te verliezen – dat maakt dit type erg moeilijk in de omgang.

Als het archetype Hephaistos toonaangevend is in een menselijk leven dan ontstaat een creatief, opvallend begaafd, maar emotioneel instabiel soort mens met een grote intensiteit (Hephaistos heette bij de Romeinen Vulcanus). Het is echter ook iemand die vaak niet begrepen of erkend wordt door mensen in zijn omgeving. Dit komt deels door zijn oorspronkelijkheid en deels door zijn gebrekkig vermogen tot communicatie.
Het is ondertussen geen rotzak, in de beschrijving van Bolen: hij heeft in principe een goedwillende en behulpzame mentaliteit, maar hij kan dat niet zo goed overbrengen.

Psychologisch Centrum aan het IJ – Bolen – Dionysos en Demeter

Het type dat bepaald wordt door Dionysos is in wezen sterk aangetrokken door het innerlijke en het erotische leven.
In praktijk gaat dit vaak mis, wegens het extreme karakter van de godheid. Juist in het leven van mensen die sterk door dit type bepaald worden ontstaan vaak allerlei ernstige problemen in de sfeer van uitspattingen en ontsporingen van allerlei aard.

Psychologisch Centrum aan het IJ - Bolen - Abodide

In de betrekkelijk ongewone gevallen waarin dit archetype op een goede manier geintegreerd wordt in het persoonlijk leven kan het leiden tot grote diepgang en zelfs tot een mystiek besef van de waarde van al het leven.

De zestien godheden die door Bolen aan een nadere beschouwing onderworpen zijn kunnen in hun archetypische vorm in de levens van alle mensen optreden. Soms wordt men vooral beinvloed door een enkel archetype; soms zijn het er meerdere, die tegelijk optreden of die elkaar afwisselen.

Het tweede boek eindigt met de vraag waar de voorspelde en ontbrekende god is: het kind dat volgens het orakel geboren zou worden uit het huwelijk van Zeus, de oppergod, en Metis, de oorspronkelijke godin van wijsheid en de eerste echtgenote van Zeus. Volgens dit orakel zou deze nieuwe god Zeus als de machtigste god onttronen. Uit deze voorspelling volgden, volgens de overlevering, allerlei verwikkelingen in de goddelijke sfeer.

De twee studies ‘Godinnen in elke vrouw’ en ‘Goden in elke man’ bieden een interessante en verhelderende beschouwing en analyse van persoonlijkheidstypes.
Bolen benut hierbij de overgeleverde verhalen en inzichten uit de oudheid om een nieuw perspectief op de psychologie van hedendaagse mensen te ontwikkelen.
Dit leidt tot een vruchtbare en inspirerende vorm van kruisbestuiving tussen twee verschillende denktradities, waarmee Bolen een waardevolle bijdrage levert aan het denken over deze kwesties.

Meer informatie over de wijze waarop deze mythologische thema’s in de psychologische praktijk toegepast worden kun je vinden op de webpagina’s de praktijk en achtergronden van de praktijk van Psychologisch Centrum aan het IJ.

Bel ons